انسان و دين

پدیدآورعبدالله جوادی آملی

نشریهپاسدار اسلام

شماره نشریه223

تاریخ انتشار1388/01/28

منبع مقاله

share 1184 بازدید
انسان و دين

آيه‏الله جوادى آملى

بسم الله الرحمن الرحيم

انسان و دين

يكى از مباحث مهم فلسفه دين، موضوع انسان و دين و چگونگى‏رابطه آنها است. رابطه انسان و دين زمانى درست ترسيم مى‏شود كه‏حقيقت دين و حقيقت انسان به خوبى شناخته شود، وقتى حقيقت دين وانسان، درست تبيين گرديد، پيوند انسان و دين نيز به خوبى روشن‏مى‏شود.
سر اينكه در آغاز بحث‏بايد حقيقت دين وانسان تبيين شود آن‏است كه اولا شناخت هر مركبى متفرع بر شناخت اجزاء آن مركب است وثانيا با شناخت طرفين ارتباط روشن مى‏شود كه دين چگونه انواع‏روابط انسان، يعنى رابطه انسان با خدا، رابطه انسان باانسان‏هاى ديگر، رابطه انسان با طبيعت و جهان آفرينش و رابطه‏انسان با خود را تنظيم كند. از اين رو در آغاز اين مباحث لازم‏است‏به تعريف دين پرداخته و حقيقت دين تبيين گردد.

تعريف دين

آنچه كه امروز به نام دين شناخته مى‏شود از تنوع فراوانى‏برخوردار است، توحيد و يكتاپرستى، اعتقاد به قدرتهاى جادويى،اعتقاد به تقدس برخى حيوانات و اشياء و اشكال گوناگون بت پرستى‏و حتى مكاتبى چون ماركسيسم و اومانيسم را دين مى‏نامند و درشاخه‏هاى مختلف علوم، نظير فلسفه دين، جامعه‏شناسى دين وروان‏شناسى دين مورد بررسى و كاوش قرار مى‏گيرند. اين تنوع وگستردگى موجب شد تا عده‏اى مدعى شوند امكان تعريف واحدى از دين‏ممكن نيست و ارائه تعريفى كه جامع افراد و مانع اغيار باشدامكان‏پذير نباشد به لحاظ اينكه زمينه تعريف دين را فراهم كنيم‏تذكر نكاتى چند لازم و ضرورى است.
1 مراد ما از دين، دين وحيانى و الهى است نه هر چه كه نام‏دين بر او نهاده مى‏شود. توضيح مطلب آن كه در يك تقسيم بندى كلى‏دين را به دو دسته الهى و وحيانى و بشرى تقسيم مى‏كنند. اديانى‏كه ساخته انسان است و ريشه در نيازهاى آدمى دارد و انسان به‏دليل برخى نيازهاى روانى يا اجتماعى به پيروى از باورها وعقايد و رفتارهايى، كشانده شده است. دينى كه بر پايه بت پرستى‏يا اعتقاد به نيروهاى جادويى و مانند آن تشكيل شده است دينى‏بشرى است.
اما اديان الهى و وحيانى، اديانى هستند كه ريشه در غيب دارندپايه و اساس آنها بر وحى و پيام الهى استوار است، و انسان نه‏سازنده دين بلكه دريافت كننده پيام الهى است كه بايد به آن‏اعتقاد پيدا كرده و به محتواى وحى ملتزم شده و سلوك فردى واجتماعى خود را بر آن اساس تنظيم كند. مراد ما در اين نوشتار،دين الهى و وحيانى است نه دين بشرى.
2 در تعريف دين بايد از خلط بين دين و تدين، دين و ايمان‏اجتناب كرده چنانكه در نوشته‏ها گاهى دين را به باور و اعتقادتعريف كرده‏اند كه نمونه‏اى از آنها از باب مثال نقل مى‏شود.
بعضى در تعريف دين گفته‏اند: دين اعتقاد به هستيهاى روحانى‏است و يا گفته‏اند: دين نظام يك پارچه‏اى از باورداشتها وعملكردهاى مرتبط به چيزهاى مقدس است كه از طريق آنها گروهى ازآدمها با مسائل غايى زندگى بشرى كلنجار مى‏روند و يا برخى‏گفته‏اند: دين اعتقاد به خدايى سرمدى است. يعنى، اعتقاد به اين‏كه حكومت و اراده‏اى الهى بر جهان حكم مى‏راند، خدايى كه با بشرداراى مناسبات اخلاقى است و بعضى مى‏گويند: جوهر دين عبارت است‏از احساس وابستگى مطلق . در اين گونه از تعاريف بين ايمان ودين، تدين و دين‏دارى با دين خلط شده است در حالى كه ايمان وتدين با دين متفاوت است. زيرا تدين و ايمان وصف انسان است درحالى كه دين حقيقتى است كه خداوند آن را به صورت پيام دراختيار انسان قرار مى‏دهد.
3 عدم امكان تعريف ماهوى از دين
تعريف ماهوى از دين ميسر نيست زيرا تعريف ماهوى از چيزى به‏بيان ماهيات و ذاتيات آن چيز است. حقايقى كه به جنس و فصل ياجنس و رسم، به حد تام يا حد ناقص تعريف مى‏شوند تعريفشان تعريف‏ماهوى است اما دين به دليل اين كه ماهيت ندارد و چيزى كه ماهيت‏ندارد جنس و فصل ندارد پس تعريف دين به حد تام يا ناقص‏امكان‏پذير نيست. اما به لحاظ اينكه دين مفهوم است مى‏توان تعريف‏مفهومى از آن ارائه داد. و به عبارت ديگر براى دين نمى‏توان‏تعريف منطقى كه مركب از جنس و فصل باشد ارائه داد، اما ارائه‏تعريف مفهومى از آن ممكن است و لذا در تعريف دين مى‏گوييم:
مجموعه عقايد و قوانين و مقرراتى كه هم به اصول فكرى بشر نظردارد و هم در باره اصول گرايشى وى سخن مى‏گويد و هم اخلاق و شئون‏زندگى او را تحت پوشش قرار مى‏دهد و به ديگر سخن، دين مجموعه‏عقايد و اخلاق و قوانين و مقرراتى است كه براى اداره جامعه‏انسانى و پرورش انسان‏ها در اختيار انسان قرار دارد.
با توجه به تعريف فوق روشن مى‏شود دينى كه مبتنى بر وحى است‏از بخشهاى گوناگون تشكيل مى‏شود يك بخش آن عقايد است‏يعنى حقايق‏و واقعياتى كه باور و اعتقاد به آنها از مسلمانان خواسته شده‏است مانند خدا، وجود قيامت و معاد، نبوت و بهشت و دوزخ و امثال‏آن‏ها.
بخش ديگر آن اخلاقيات است‏يعنى تعاليمى كه فضائل و رذايل‏اخلاقى را به انسان شناسانده و راه تهذيب نفس از رذايل و تخلق‏به فضائل را به وى ارائه داده است.
بخش ديگر آن شريعت و مناسك و احكام و مقررات است كه چگونگى‏تنظيم روابط اجتماعى حقوقى و مدنى و سلوك اجتماعى و كيفيت‏روابط اقتصادى و سياسى و نظامى در اين بخش قرار مى‏گيرد.

اقسام دين

دين در يك تقسيم ابتدايى به دو قسم حق و باطل منقسم مى‏شود.
زيرا مجموعه عقايد و مقررات اخلاقى يا حق است و يا باطل و ياممزوج از حق و باطل است. ناگفته نماند اگر مجموعه عقايد و اخلاق‏و مقررات حق باشد آن را دين حق مى‏گويند و در غير اين صورت آن‏را دين باطل گويند. چه اينكه دينى كه مجموعه حق و باطل باشد،دينى باطل است قرآن كريم ره آورد انبياء را دين حق مى‏داند چراكه عقايد و اخلاق و مقررات آن مطابق با حق است زيرا آن چه كه‏مطابق نظام هستى و محصول خداى سبحان است، حق است. قرآن‏مى‏فرمايد: «الحق من ربك‏» حق از پروردگار سرچشمه مى‏گيرد و درجاى ديگر فرمود: «ولايدينون دين الحق‏» .
به دينى كه دين حق است متدين نمى‏شوند. دين الهى كه ره آوردهمه انبياست، اسلام است چنان كه فرمود: «ان‏الدين عندالله‏الاسلام‏» و اسلام دين حقى است كه غير آن دين از كسى مقبول نيست‏«و من يبتغ غيرالاسلام دينا فلن يقبل منه‏» هر كس آئينى غير ازاسلام را انتخاب كند از او پذيرفته نخواهد شد.
اما دين باطل ره آورد طاغوت و طاغوتيان است، قرآن وقتى ازفرعون سخن مى‏گويد مى‏فرمايد: فرعون به قومش گفت: «انى اخاف ان‏يبدل دينكم او ان يظهر فى الارض الفساد» من مى‏ترسم موسى‏كليم(ع)دين شما را عوض كرده يا در سرزمين شما فساد ايجاد كند ولذا بايد او را بكشيم. يعنى موسى مى‏خواهد آيينى كه در كشور مصرحكومت مى‏كند و بر افكار و انديشه مردم سايه افكنده، دگرگون‏سازد. آنچه كه بر مردم مصر حكومت مى‏كرد مجموعه عقايد و اخلاق وقواعد و مقررات اجتماعى و نظامى و سياسى بود و محصول انديشه‏بشر طاغى كه قرآن از آن به دين ياد مى‏كند. گرچه دين باطل است.

تبيين دين به علل چهارگانه

براى تبيين بهتر دين خوب است كه آن را به علل اربعه آن بيان‏كرد. چنان كه هرچيزى را اگر بخواهيم به طور كامل تبيين كنيم‏بايد علل چهارگانه آن را تبيين كرد.
مراد از علل اربعه تبيين شيئى به علت فاعلى و علت غايى و علت‏صورى و علت مادى است. بنابراين در بيان علل اربعه دين مى‏توان‏گفت: مبدء فاعلى دين خداست . يعنى تنظيم كننده اصول اعتقادى واخلاقى و عملى آن خداوند است و مبدء غايى آن به دو غايت متوسط ونهايى منشعب مى‏شود كه جامع آن تحقق سعادت دنيا و آخرت است هدف‏متوسط آن، قيام مردم به قسط و عدل است و هدف نهايى آن نورانى‏شدن انسان به نور الهى، مبدء صورى دين به صورت كتاب و سنت ومبانى عقلى جلوه مى‏كند و موضوع و ماده و محل آن هم، حقيقت آن‏انسانيت است چه به لحاظ فردى و چه به لحاظ اجتماعى.
توضيح آن كه خداوند مجموعه دين را به صورت پيام در اختيارانسان قرار مى‏دهد كه وى مى‏تواند از راه وحى و عقل به آن پيام‏دست‏يابد و هدف و غايت آن را به صورت هدف متوسط و نهايى تبيين‏كرده است تا در پرتو تحقق اين هدف سعادت دنيا و آخرت او تامين‏شود. در بيان هدف متوسط فرمود: «و لقد ارسلنا رسلنا بالبينات‏و انزلنا معهم الكتاب والميزان ليقوم الناس بالقسط‏» خداوندرسولان خود را با دلايل روشن فرستاده و با آن‏ها كتاب و ميزان‏نازل كرده تا مردم به قسط و عدالت قيام كنند يعنى توده مردم به‏قسط و عدل قيام كرده و قيام و قعود و همه فعاليتهاى فردى واجتماعى آن‏ها براساس قسط و عدل باشد. نه تنها انديشه و حركات‏افراد بر اساس قسط و عدل باشد بلكه جامعه نيز بايد بر اساس قسطو عدل بينديشد و حركت كند.
در بيان هدف نهايى فرمود: «كتاب انزلناه اليك لتخرج الناس‏من الظلمات النور باذن ربهم الى صراط العزيز الحميد» كتابى كه‏بر تو نازل كرديم براى آن است كه مردم را از تاريكى‏ها به سوى‏روشنايى به اذن پروردگارشان در آورى. به سوى راه خداوند عزيزحميد. اين آيه مى‏فرمايد: انسان نه تنها بايد در مقام فعل اهل‏قسط و عدل باشد، بلكه در مقام يافته‏هاى قلبى و عقلى نيز اهل‏معرفت و شهود بوده و نورانى شود.
نورانى شدن انسان در مرحله فعل به صورت قسط و عدل تجلى مى‏كندو در مرحله قلب به صورت شهود كامل و ادراك صحيح محقق مى‏شود.
اگر كسى حق را درست مشاهده كرد و فهميد و اين حق درست مشاهده‏شده و فهميده را به طور صحيح پذيرفت و صحنه زندگى او جز ظهور وحضور نور الهى نبود، از ديدگاه قرآن آن كس نور جامعه است كه دربين مردم با نور مشى مى‏كند.
«او من كان ميتا فاحييناه و جعلنا له نورا يمشى به فى الناس‏كمن مثله فى الظلمات ليس بخارج منها»آيا كسى كه مرده بوده سپس او را زنده كرديم و نورى برايش‏قرار داديم كه با آن در ميان مردم راه برود همانند كسى است كه‏در ظلمتها باشد و از آن خارج نگردد.
بنابراين هدف نهايى دين الهى نورانى شدن انسان است. انسانى‏كه «نورالسموات والارض‏» را مشاهده كند و به اندازه سعه هستى‏خود مظهر «نورالسموات والارض‏» مى‏شود به طورى كه اگر هستى اووسيع بود مظهر اسم اعظم مى‏شود و اگر محدود بود مظهر ساير اسماءالهى خواهد شد و انسانى كه نورانى شد سعادت دنيا و آخرت اوتامين است.
مبدء صورى دين مجموعه اصول و فروعى است كه از منابع دين‏استخراج مى‏شود و اين منابع مجموعه نقل و عقل ست‏يعنى صورت دين‏را هم با نقل و وحى مى‏توان شناخت هم با عقل، خصوصا در ارتباطبا بخش عقايد نظير وجود خداوند و نبوت و پيامبر و اصل ضرورت‏معاد و مانند آن. عقل برهانى اساسى‏ترين و روشن‏ترين منبع دين‏است و آن چه كه از مجموعه منابع دين استخراج و استنباط مى‏شودهمه شئون فردى و اجتماعى انسان را تحت پوشش قرار مى‏دهد.
اما مبدء مادى و محل و موضوع دين غير از انسان چيزى نيست.
زيرا انسان موجودى است كه به دليل برخوردارى از قدرت تفكر وشناخت و اختيار و انتخاب اين استعداد را دارد كه ظرف تحقق دين‏الهى باشد.
بنابر اين در دين حق ضمن اينكه بايد به مبدء الهى آن توجه‏شود بايد به غايت آن كه تامين سعادت دنيا و آخرت انسان باشدتوجه شود و صورت آن نيز به گونه‏اى تنظيم شده باشد كه توان‏تامين آن هدف را داشته باشد. نكته‏اى كه شايان توجه است: اين كه‏تعريفهايى كه در كتب غربيان آمده برخى از آن‏ها به بيان مبدءحقيقى توجه نكرده‏اند و در غالب آن‏ها از غايت نهايى يعنى ابديت‏انسان غفلت‏شده است.

تبيين دين باطل به علل چهارگانه

چنان كه دين حق را به علل اربعه تبيين كرده‏ايم، دين باطل رانيز مى‏توان به همان صورت تبيين كرد. اگر چه وجود باطل وجودبالعرض است و ظهور و حضور آن در صحنه هستى بالعرض زوال‏پذيرخواهد بود و اگر ظهور مى‏كند در پرتو حق، ظهور مى‏كند، دين باطل‏نيز بالعرض خواهد بود. و لذا تبيين دين باطل به اعتبار هستى‏بالعرض اوست علل اربع دين باطل عبارت است از: مبدء فاعلى او كه‏هوى و هوس انسان است. قرآن فرمود: «اءفراءيت من اتخذ الهه‏هويه‏» و مبدء صورى آن عقايد و اخلاق و مقررات وهمى و خيالى است‏نه حقايق و مقررات عقلى، زيرا هوى و هوس هرگز با عقل و قلب كارندارد و حتى راه چشم و گوش را كه به سوى حق باز مى‏شود مى‏بندد وبه عبارت ديگر دين باطل از نظر علمى به محدوده وهم و خيال‏وابسته است و از جهت گرايش عملى به شهوت و غضب ارتباط دارد.
موضوع و محل آن انسانى است كه به تباهى تن داده و هدف غايى اونيز سقوط در جهنم است و به عبارت ديگر: محصول دين باطل سقوط‏انسان در جهنم است كه براى ابد در آن معذب خواهد بود. «و لقدذرآنا لجهنم كثيرا من الجن و الانس‏»
اينكه گفته شد: غايت دين باطل سقوط در جهنم است‏بايد توجه‏داشت كه اين غايت‏بالعرض است و گرنه غايت عملى بالذات نظام‏آفرينش عبادت است كه در سوره ذاريات به آن اشاره شده است «وما خلقت الجن و الانس الا ليعبدون‏» و غايت علمى و قلبى و عقلى‏را علم قرار داده و فرمود: «الله الذى خلق سبع سموات و من‏الارض مثلهن يتنزل الامر بينهن لتعلموا ان‏الله على كل شى‏ء قدير وان الله قد احاط بكل شى‏ء علما» هدف آفرينش نظام كيهانى آن است‏كه شما به عليم بودن و قدير بودن خداوند عالم شويد و اگر كسى‏خدا را به علم و قدرت شناخت‏به حيات هم مى‏شناسد زيرا آنكه عليم‏و قدير است‏حى است و اگر خداوند به حيات شناخته شود به سايراسماء حسنا نيز شناخته مى‏شود.
ناگفته نماند آنچه كه در اين جا به عنوان هدف آفرينش مطرح‏شده، هدف آفريدگار و خالق نيست‏بلكه هدف مخلوق و آفريده است.
زيرا خداوند كمال مطلق و غنى بالذات است و لذا هدفى براى ذات‏خود ندارد، اما چون حكيم است‏به مقتضاى حكمت قطعا آفرينش هدفى‏دارد كه هدف مخلوق است و هدف مخلوق آن است كه به علم صحيح وايمان كامل و عمل صالح نايل شده و در نتيجه به سعادت برسد.

دين حق واحد است و دين باطل متعدد

مطلب ديگرى كه در پايان اين مقال توجه به آن لازم است اينكه‏چون مبدء فاعلى دين باطل هوى و هوس است و هوسها متفرقند، ازاين رو اديان باطل متفرق و پراكنده‏اند و چون پراكنده‏اند منحصرو محصور نخواهد بود. زيرا هوس انسان محصور نيست. از اين روخداوند در قرآن در برابر صراط مستقيم كه واحد است از راههاى‏پراكنده سخن مى‏گويد و مى‏فرمايد: «و لا تتبعوا السبل فتفرق بكم‏عن سبيله‏» انسانى كه از راه الهى و دين حق فاصله گرفت گرفتارراههاى باطل و گوناگون خواهد شد.

مقالات مشابه

فلسفه وجودي دين با تأکيد بر تفسير آيه 24 انفال

نام نشریهمطالعات تفسیری

نام نویسندهعبدالله حاجی صادقی

تلاش در راه تنقيح قلمرو فلسفه دين

نام نشریهمکتب اسلام

نام نویسندهاحمد بهشتی

فلسفه علم كلام

نام نشریهمکتب اسلام

نام نویسندهاحمد بهشتی